“Robot” sözcüğünü insanlığa kazandıran o metni sonunda okudum.
Çek yazar Karel Çapek ile geçen sene okuduğum Semenderlerle Savaşı kitabı ile tanışıp çok ama çok etkilenmiştim; 1935’te yazılmış kitaba, gelmekte olana dair her türlü önsezi sinmişti, çok şaşırtıcıydı. Kendisinden okuduğum ikinci metin itibariyle ikna oldum ki bu adam yazar mazar değil, kâhin. Araştırılsın, incelensin, böyle bir öngörü ve gözlem gücü olamaz.
R.U.R. – Rossum’un Evrensel Robotları, insanlığımıza robot sözcüğünü armağan eden metin olarak biliniyor. Evet, bugün artık yaygın kullandığımız o kelimeyi Karel Çapek icat etmiş; kurmacanın gerçekliği biçimlendirdiği o nadide anlardan bir diğerine tanıklık ediyoruz yani. Slav dillerindeki “köle / zorla çalıştırılan kişi” anlamına gelen “robota” sözcüğünden devşirmiş kelimeyi Çapek.
R.U.R. bir tiyatro metni, yani tamamen diyaloglardan oluşuyor. Bugün 104 yaşına gelmiş bu ve daha henüz bilimkurgu diye bir türün adı konmamışken yazılmış bu bilimkurgu / distopik anlatı, karşılaştığım en iyi yaşlanmış metinlerden biri.
Kitabın adındaki “evrensel” ifadesi önemli çünkü kitabın sonlarına doğru müthiş anlam kazanıyor (spoiler olmasın diye detaylandırmıyorum), unutulmasın ki metin yazıldığı yıllarda ulus devlet fikri hala kendini yerleştirmekle meşgul. Çapek, döneminin henüz taze olan tüm temel meselelerini yedirmiş bu kısacık metne; sanayi devrimiyle beraber korkunç hızlanan ilerleme ve gelişme, ulus devletlerin kendilerine biçtikleri tanımlayıcılar ve tabii ki sonsuz bir işgücüne ihtiyaç duyan kapitalizm.
2024’ten bakınca hemen tahmin edilebileceği gibi robotlar başkaldırıyor ve insanlara karşı ayaklanıyor. Bugün artık binlerce kez yazılmış, sahnelenmiş, filme alınmış bir konu bu, meselenin kökeni de bu metin işte. Anlattığı şey artık eskimiş olsa da anlatma biçimi bence hala yepyeni.
İnsanı insan yapan iyi ve kötü her şeye (ruh, hırs, idealizm, iktidar, nefret…) değinmeyi beceren çok sağlam bir metin. Durmadan yapay zeka ve robot teknolojilerini konuştuğumuz bugünlerde hala geçerliliğini koruyor olması ise inanılmaz. Saygıyla eğiliyorum önünde Çapek.
